شاید وقتی «هامون» ساخته شد، در یک قیاس به نفس حمید سرگشته را فقط در خودمان همذات پنداشتیم. تا اینکه «هامونبازها» آمد و معلوم کرد شمول نسبت هامون با مخاطبش قضیه سادهای نیست. تازه آنکه خود مهرجویی هم یک طرف این دعوای همذاتپنداری سنگر داشت. میگفت هامون خودم بودم. مصاحبهاش را خواندهایم. قطعی و مستند. در کتاب گفتگوی مهرجویی با مانی حقیقی. یا همان «کارنامه چهل ساله»:
کارنامه چهل ساله (قبل از انقلاب)
کارهای قبل از انقلاب مهرجویی خودش کارنامهای است. شامل پنج فیلم آوانگارد که هر کدام قویاً در جریان موج نو سینمای ایران دوشادوش نامهایی چون ابراهیم گلستان، هژیر داریوش، فرخ غفاری و عباس کیارستمی حرکت میکند. فیلمهای «الماس ۳۳»، «گاو»، «آقای هالو»، «پستچی» و «دایره مینا».
مهمترین فیلم این دوران کارنامه او را اگر چه فیلم گاو دانسته باشند. من عاشق پستچی بودم. «تقی پستچی» شخصیت تماماً ایرانیشده «ویتسک» (نمایشنامهای از گئورک بوشنر) که در خانه اربابی مورد ستم قطعی است و زنش هم با برادرزاده ارباب، رابطه نامشروع دارد. علاقهام فقط از حیث داستان نیست. عوامل ساخت و تولید پستچی شور را در من معلق میان سینما و ادبیات زنده میکرد. بهمن فرسی نویسنده و احمدرضا احمدی شاعر در اقتباس از نمایشنامهای مهم، به کارگردانی مرد اقتباس، داریوش مهرجویی. همین. از سینما و ادبیات چیز دیگری نمیخواستیم.
میگویند بعد از انقلاب مدتی معاشر دوست و همکار صاحب نام خود غلامحسین ساعدی بود. ساعدی بزرگ در آن بحبوحه مجله الفبا را سردبیری میکرد. رفیقش با کارنامهای مهم که رعایت جایگاهش در تاریخ سینما را قطعی میکرد، به پاریس آمده بود اما هرگز ماندنی نشد. مهرجویی برگشت. با ماموریتی سترگ: شکستن سدهای سینمای بعد از انقلاب.
به تلخی کمدی ساختن
اینک دهه شصت خورشیدی و جنگ ایران و عراق، مهرجویی در تدارک ساخت «اجارهنشینها»، و سپس «شیرک» و سپس «هامون» است. همه در دهه شصت، دهه فرمانروایی فضای ایدئولوژیزده حوزه هنری و ارجحیت دادن به سناریوهای مذهبی. دورانی که پا به ساخت فیلم کمدی نمیداد. خنده و تفریح فقط جرمانگاری نشده و نگاه سینماگر جز به جبهه و جنگ نباید میبود. در این دوران کمدی اجارهنشینها نوبر و خلعتی است به جریان فیلمسازی. تا پیش از آن در سینمای بعد از انقلاب کمدی در این معنی عملاً غایب و منتفی است. باری قصه همسایگان این فیلم به هر ترتیب ساخته میشود. نامهای از محسن مخملباف به سید محمد بهشتی (مدیر عامل وقت بنیاد سینمایی فارابی) در واکنشش به تماشای فیلم اجارهنشینها وجود دارد که خود گویای ماجرا است:
«واقع قضیه این است که دوساعت پیش که فیلم را دیدم حاضر بودم نارنجک ببندم و مهرجویی را بغل کنم و با هم به آن دنیا برویم.» (از کتاب تاریخ سینمای ایران: ۱۳۶۹-۱۳۵۸، جمال امید، انتشارات روزنه)
مهم نیست. مدعی گر نکند فهم سخن، گو سر و خشت. جناب مهرجویی هنوز کار داشت. هامون در راه است. هنوز مهرجویی سرنوشت روشنفکر در زمانه خویش را روایت نکرده. هامونی باید ساخت. روایت سرگشتگی مردی میان طلاق و نوشتن رسالهای در باب عشق و ایمان. نه فقط مردی که زنی. زنی همچون «بانو» و همچون «پری»، دانشجوی ادبیات.
«بانو»، «سارا»، «پری» و «لیلا»
اینک دهه هفتاد است و ادامه مسیر مهرجویی با سد محکمتری روبروست. احضار زن به نقش اول سینما. آغاز دهه هفتاد و انتشار چهار فیلم پیاپی که نقش اول همه آنها زن باشد. «بانو» و «سارا» و «پری» و «لیلا». چهار فیلم یعنی اصرار بر چیزی. یعنی مبارزهای. یعنی شیرفهم کردن یک حرف حساب. یعنی ماموریت شکستن سدها. انتشار «بانو» (بانو: خانم و خاتون که زن محترمه باشد، لغتنامه دهخدا) زمانی است که زن قربانی ممیزی جدی در سینمای ایران شده و هنوز خبری از سیمای غیر جعلیاش در آثار تولیدشده آن روزها نیست. بانو به گفته خود مهرجویی ادامه هامون است. همان زوج خسرو شکیبایی و بیتا فرهی اینبار با محوریت زن در این ماجرا.
کارنامه مهرجویی در اینجا نیز متوقف نمیشود. فیلمهای مهم بعدی که عمدتاً بر اثر مطالعه و اقتباس به فهرست فیلمهای او اضافه میشد. «درخت گلابی» بر اثر مطالعه داستانی از «گلی ترقی». «مهمان مامان» پس از خواندن داستانی به همین نام و«عقاید یک دلقک» خواندن و «سنتوری» را ساختن.
خونالود در صحنه جرم
داریوش خان مهرجویی سرو بلند تاریخ سینما بود با شاخ و برگی از ادبیات و این خبر شوم قتل او و همسرش کابوس مشترک جمعیتی بهتزده است. چند شب و چند روز است که متقن شده کارگردانی چون او نخواهد آمد که با سخاوت تمام نسبت به «زن» و «ادبیات» دوربین را روی صورت پری، دانشجوی دانشکده ادبیات ثابت نگاه دارد تا پری از عوالم ادبی خودش صحبت کند. این کشتن پهلوانی است که با یک بلیط پاریس-تهران برگشت و با سماجت و جانسختی حریف را خاک کرده بود و دیار سینما را فتح کرده بود که به قتل رسید تا به جز دست خونی نصیبی برای قاتلش نگذارد.
اگر این مطلب را پسندیدید برای مطالعه بقیه مطالب وارد وب سایت بانیکستر شوید.
